ضایعه نخاعی و فیزیوتراپی آن

ضایعه نخاعی چیست؟

در فردی که سیستم عصبی بدنش سالم است، زمانی که تصمیم می‌گیرد راه برود و به آن فکر می‌کند، مغز او فرمان راه رفتن را به صورت یک پیام عصبی به نخاع می‌فرستد، در نخاع این پیام‌ها خوانده می‌شود و عضلات پاها را فعال می‌کند و فرد به راه می‌افتد.

زمانی که نخاع آسیب می‌بیند، پیام عصبی متوقف می‌شود و به مقصد نمی‌رسد. در بدترین حالت فرد دیگر نمی‌تواند حرکت کند و از گردن به پایین هیچ حسی ندارد.

آسیب نخاعی چگونه ایجاد می‌شود؟

از جمله افراد ناتوان جسمی، معلولین ضایعات نخاعی هستند که اغلب در سنین پایین یا میانی عمر خود، دچار این معلولیت شده‌اند.

به دلیل استفاده روز افزون از اتومبیل و بالا رفتن آمار تصادفات و نیز جنگ‌ها، سالانه بسیاری از افراد دچار فلج ۲ اندام و فلج ۴ اندام می‌شوند.

از دیگر علل آسیب طناب نخاعی می‌توان به سقوط، حوادث ورزشی و زخم‌های ناشی از شلیک گلوله اشاره کرد .ضربه‌های وارد بر ستون مهره‌ای ممکن است باعث آسیب نخاع، ریشه اعصاب نخاعی و یا هر دو شود.

در مورد اعمال حرکتی ممکن است ضعف اندام یا فلج یک اندام و در مورد اعمال حسی ممکن است فقدان حس، کاهش حس، افزایش حساسیت یا احساس ‌های غیرطبیعی نظیر احساس سوزش یا کرختی بروز کند.

عوارض ضایعه نخاعی در بیماران

ضایعه نخاعی می‌تواند در دو سطح اتفاق بیفتد:

چنانچه ضایعه طناب نخاعی در سطح مهره‌های سینه‌ای و پایین‌تر از آن اتفاق بیفتد، باعث فلج در اندام‌های تحتانی (پاراپلژی) می‌شود که در نتیجه فرد قادر به حرکت دادن پاها نمی‌باشد. این ضایعه نخاعی می‌تواند باعث اختلال در عملکرد روده، مثانه، اعمال جنسی، عمل عضلات سینه‌ای و شکمی گردد.

چنانچه آسیب در ناحیه نخاع گردنی اتفاق بیفتد منجر به فلج در دو دست و دو پا (کوادری پلژی یا تتراپلژی) می‌شود. در این صورت فرد علاوه بر اینکه قادر به حرکت پا نمی‌باشد، نمی‌تواند از دست و بازوهایش نیز همچون گذشته استفاده کند و در واقع هر چه محل ضایعه نخاعی به مغز نزدیک‌تر باشد سطح و شدت بیشتری از ضایعه نخاعی دیده می‌شود و بخش گسترده‌تری از ارگان‌ها از عملکرد طبیعی خارج می‌شوند.

ضایعه نخاعی ناقص و کامل

ضایعات نخاعی می‌توانند به دو گونه ضایعه نخاعی کامل و یا ناقص ایجاد شوند:

آسیب‌های جزئی و ناقص طناب نخاعی: در این آسیب‌ها تنها بخشی از طناب نخاعی دچار آسیب شده است و بعضی از حس‌ها به طور خفیف در بخش‌هایی از سطوح ضایعه دیده همچنان باقی می‌ماند.  بنابراین بیمار همچنان می‌تواند برخی کارایی‌های فیزیکی را داشته باشد. در این موارد، میزان کارایی عملکردی و حرکت پذیری بدن بیمار به شدت آسیب وارد شده بستگی دارد.

آسیب کامل: در این آسیب‌ها، طناب نخاعی کاملا قطع شده و و فرد هیچ گونه حس و حرکتی در زیر سطوح صدمه نخواهد داشت. در نتیجه کلیه عملکردهای فیزیکی بدن بیمار (بسته به قسمت اسیب دیده)از کار می‌افتند. با این حال با انجام درمان‌های فیزیوتراپی ممکن است تا حدودی، برخی عملکردهای بیمار را بازیابی کرد.

علائم و عوارض ضایعه نخاعی

عوارض و علائم ضایعه نخاعی ممکن است در ارتباط با یک یا چند مورد از مشکلات ذیل باشد:

• تشدید بازتاب‌ها (رفلکس‌ها) بعد از مرحله شوک نخاعی در ناحیه زیر آسیب نخاعی (در ضایعات نورون حرکتی فوقانی)
• احتمال افزایش بازتاب اتونوم (هیپررفلکسی یا دیس رفلکسی اتونومیک) بعد از مرحله شوک نخاعی
•  اختلالات حسی و حرکتی مانند ضعف و یا فلجی اندام ها در سطح پایین تر از ضایعه
• درد اندام های آسیب دیده
• احتمال استخوان ‌سازی غیر طبیعی در بافت نرم اطراف مفصل در زیر ناحیه آسیب (به خصوص در مفصل ران)
• امکان وجود مشکلاتی جهت تنظیم دمای بدن
• اختلالات روحی مانند افسردگی
• اختلال در کنترل مثانه و روده (ادراری و احشایی ) و یبوست
• اختلالات تنفسی
• احتمال افت فشار خون در وضعیت ایستاده. زمانی‌که بیمار از یک وضعیت افقی به حالت عمودی قرار می‌گیرد ممکن است دچار افت فشار خون شود که به آن هایپوتنشن وضعیتی می‌گویند.
• اختلال در عملکرد جنسی
• عکس العمل های غیرارادی
• زخم‌ بستر
• عفونت دستگاه ادراری
• ترومبوز وریدی عمقی (DVT)
• افزایش ریسک آمبولی ریوی
• پوکی استخوان در زیر سطح ضایعه

شوک نخاعی چیست؟

شوک نخاعی پدیده‌ای بدخیم است که ممکن است در اثر آسیب نخاعی (SCI) اتفاق افتد؛ و باعث از دست رفتن یا کاهش مقطعی همه یا اغلب رفلکس‌های نخاعی پایین‌تر از سطح آسیب شود. این شوک حداقل دو هفته به طول می انجامد.

درمان شوک نخاعی

درمان شوک نخاعی شامل اقدامات در فاز حاد نظیر ثابت نگه داشتن بدن و مخصوصا گردن، باز نگه داشتن راه‌های هوایی، استعمال دارو و جراحی، و در مراحل بعدی انجام درمان فیزیوتراپی برای رسیدن به حداکثر توانایی حرکتی است.

فیزیوتراپی و سایر اقدامات تخصصی توانبخشی

توانبخشی و فیزیوتراپی بیماران آسیب نخاعی از همان مرحله حاد آسیب آغاز می‌شود. با بهبود تدریجی وضعیت بیمار، برنامه توانبخشی در سطح گسترده تری آغاز می‌شود. میزان موفقیت برنامه توانبخشی به عوامل مختلفی بستگی دارد از جمله:

• شدت آسیب نخاعی
• نوع و درجه ی ناتوانی‌های ناشی از آسیب نخاعی
• وضعیت کلی سلامت بیمار
• حمایت‌های خانواده

هدف از توانبخشی بیماران ضایعه نخاعی  این است که به بیمار کمک شود که تا جای ممکن به بیشترین سطح از استقلال عملکردی برسد و از سوی دیگر کیفیت زندگی او چه به لحاظ فیزیکی و چه به لحاظ روحی و احساسی بهبود داده شود.

همچنین بهبود توانایی راه رفتن و تقویت عضلات اندام تحتانی، بهبود تعادل و الگوی راه رفتن، بازآموزی حرکت اندام فوقانی و … نیز بدست بیاید.

برنامه‌های توانبخشی ترکیبی از درمان‌های فیزیکی و حرکتی (برای بازآموزی بدن و مغز) همراه با انجام فعالیت‌هایی برای ایجاد مهارت‌های مورد نیاز بیمار و مشاوره برای حمایت روحی و احساسی است.

انجام تحریک الکتریکی عصب‌ها به کمک دستگاه‌های پروتز عصبی می‌تواند برخی از کارایی‌های فیزیکی مانند کنترل ادرار، تنفس، سرفه کردن و حرکت دست و پا را بهبود دهد.

البته امکان استفاده از این دستگاه‌ها به نوع و میزان آسیب نخاعی بیمار بستگی دارد. اقدامات فیزیوتراپی ذیل نیز برای بیماران ضایعه نخاعی انجام می شود:

تمرینات و حرکات غیر فعال ( Passive )  در مفاصل و اندام‌های فلج 

هدف از این تمرینات در کوتاه مدت حفظ شرایط موجود، جلوگیری از تغییر شکل اندام‌ها و در بلندمدت، مستقل کردن هرچه بیشتر فرد در زندگی روزمره است.

 

تمرینات فعال  ( Active ) حرکات مفاصل غیر فلج

هدف از این تمرینات بالا بردن توان،  قدرت و استقامت است به طوری که در بلندمدت بتواند بر اندام های فلج شده اثر مثبت داشته باشد.

استفاده از تجهیزات استیمولاتورفانکشنال جهت بازآموزی اندام فوقانی

آموزش و تمرینات درمانی جهت جابه‌جایی و انتقال وزن

استفاده از بیوفیدبک جهت تلاش آگاهانه برای حرکت عضلات فلج

تحریک الکتریکی (FES) برای تقویت و انقباض عضلانی

TENS، US، گرمادرمانی جهت کاهش درد

فیزیوتراپی کف لگن جهت درمان بی‌اختیاری ادرار و نقص عملکرد جنسی

وضعیت بیمار مبتلا به آسیب نخاعی در منزل

برای افراد مبتلا به صدمات نخاعی مهم است که برنامه تمرینات خانگی جامعی داشته باشند. طرح ریزی این برنامه در صورتی به بهترین شکل انجام می شود که توسط یک فیزیوتراپیست با تخصص در آسیب نخاعی انجام شده باشد.

درد شانه پس از آسیب نخاعی شایع است، به ویژه در کسانی که با یک صندلی چرخدار دستی حرکت می کنند و در کار های روزانه خود از دست هایشان زیاداستفاده می کنند.

مهم این است که افرد بدن خود را در صندلی چرخدار در حالت درستی قرار دهند و قدرت عضلانی را در اطراف مفاصل شانه و استخوان کتف را با تمرین افزایش دهند. این کار می تواند درد شانه را کاهش دهد.

فیزیوتراپی ضایعه نخاعی در منزل

بهبودی آسیب نخاعی غالباً یک فرآیند طولانی و چالش برانگیز است. زمان بهبودی بستگی به شدت و سطح آسیب نخاعی و طبقه‌بندی کامل یا ناقص بودن آن دارد. آسیب‌های نخاعی ممکن است منجر به فلج شدن و از دست دادن حس عضلات و همچنین اختلال در سیستم‌های دیگر بدن بشود.

در فرایند بهبود متخصصان فیزیوتراپی و کاردرمانی حضور مؤثری از خود نشان داده‌اند.

اهداف فیزیوتراپی آسیب نخاعی در منزل عبارتند از:

• متخصص فیزیوتراپی بر به حداکثر رساندن بازیابی عملکرد حرکتی و حسی فرد متمرکز است.
• آنها همچنین به جلوگیری از مسائل مربوط به عوارض مربوط به آسیب‌دیدگی افراد کمک می‌کنند.
• در نهایت این که فرد بتواند به زندگی روزمره خود بازگردد.
• ورزش‌ها شامل ورزش‌های قدرتی، تمرینات راه رفتن، تمرینات انعطاف پذیری، ورزش‌های ایروبیک می‌شود
• از آنجا که حرکت دادن فرد در آسیب‌های نخاعی می‌تواند مشکل باشد، فیزیوتراپی ضایعه نخاعی در منزل برای آن‌ها مفید و کمک کننده است.

 

کلمات کلیدی :

فیزیوتراپی بیماران ضایعه نخاعی – فیزیوتراپی آسیبهای نخاعی – فیزیوتراپی در منزل بیماران ضایعه نخاعی – فیزیوتراپی بیماران پاراپلژی و کوآدری پلژی – tetraplegia – فیزیوتراپی بیماران پاراپلژی و تتراپلژی – spinal cord injury & physiotherapy – Paraplegia – quadriplegia – فیزیوتراپی در مشهد